Γιάννης Παπαμιχαήλ,
τ. Καθηγητής Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας Παντείου Πανεπιστημίου
Για τη λειτουργία της και την ανάπτυξή της θα έπρεπε να μιλήσουμε πολύ πιο εκτεταμένα με τους όρους που προσεγγίζεται η έννοια αυτή από από επιστημολόγους και ψυχολόγους όπως ο Piaget ή ο Vygotsky. Αποδεχόμαστε ταυτόχρονα τον ισχυρισμό του διάσημου νευροβιολόγου Changeux (1), σύμφωνα με τον οποίο «κανένας ορισμός της νοημοσύνης δεν είναι, ούτε θα είναι ποτέ ικανοποιητικός, γιατί ο όρος καλύπτει ένα σύνολο δεξιοτήτων σε αλληλοεξάρτηση μεταξύ τους, δύσκολα εντοπίσιμους σε πειραματικό επίπεδο… Αν υπάρχει ένας όρος που πρέπει να διαγραφεί από το επιστημονικό λεξιλόγιο, αυτός είναι η λέξη νοημοσύνη» (συνέντευξη στην εφημερίδα Monde, 31/10/1982).
Ας επιχειρήσουμε λοιπόν να σκεφτούμε την έννοια της νοημοσύνης παραθέτοντας ένα απόσπασμα με τίτλο «Τι είναι ηλιθιότητα κυρία μου;» από το βιβλίο του Rene Zazzo (2): «Ou on est la psychologie de l’ enfant», Ed Denoel – Gonthier, 1983, σ.σ. 47-49
Μια νεαρή κυρία επιφορτισμένη με τη διδασκαλία μαθημάτων σε κάποιο τμήμα ψυχολογίας Γαλλικού Πανεπιστημίου σταματάει στις αρχές της δεκαετίας του ’80 τον Rene Zazzo στο δρόμο, ζητώντας του να τη διαφωτίσει πάνω στην καλύτερη απάντηση που θα μπορούσε να δώσει στους φοιτητές της όταν την ρωτούν «τι είναι η νοημοσύνη;»
O Rene Zazzo της απαντάει και μεταφέρει στο κείμενο του την ακόλουθη στιχομυθία.
-Θα απαιτούσε πολύ χρόνο για να το συζητήσουμε. Αλλά καταρχάς μια άλλη ερώτηση κυρία μου: Τι είναι «μ…κία» (3);
-Είστε αναιδής, κύριε! Τι σας επιτρέπει να μου μιλάτε με αυτόν τον τρόπο;
-Δεν ήθελα να σας προσβάλλω. Αλλά η ερώτηση μου είναι εύστοχη. Αντιστρέφοντας φαινομενικά το ερώτημα των φοιτητών σας, στοχεύω στην αποδόμηση της έννοιας της νοημοσύνης, που είναι γενικόλογη, έτσι ώστε να σοβαρέψουμε τη συζήτηση.
-Δεν βλέπω πως.
-Παραδέχεστε ότι κάποιος μπορεί να είναι ταυτόχρονα έξυπνος και «μ…κας»; Οι δύο όροι δεν απορρέουν από το ίδιο πλαίσιο αναφοράς. Όταν λέμε για κάποιον ότι είναι έξυπνος, αναφερόμαστε συνήθως στις ικανότητες του για αφηρημένες σκέψεις, στη λογική των συλλογισμών του. Πράγμα όμως που δεν αποκλείει καθόλου το να είναι κάποιος ταυτόχρονα «μ…κας». Συνεπώς, αν το αντίθετο της «μ…κιας» δεν είναι η λογική, «η εξυπνάδα» με τυπικούς ακαδημαϊκούς όρους, τι είναι;
-Αρχίζω να καταλαβαίνω. Θέλετε βέβαια να πείτε ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι να είναι κανείς έξυπνος. Αλλά εσείς, έχετε μια απάντηση να προτείνετε στο δικό σας, παραπάνω ερώτημα;
-Μια αρχή απάντησης, ναι. Παλαιότερα επιχείρησα μια έρευνα πάνω στην «μ…κία». Τα πρώτα αποτελέσματα ήταν πολύ ενθαρρυντικά. Άλλωστε, υποκείμενα για να συγκροτήσουν το δείγμα μιας τέτοιας εμπειρικής έρευνας, σίγουρα δεν λείπουν καθόλου. Χρόνο δεν είχα δυστυχώς (4). Είχα την ελπίδα ότι κάποιος από τους φοιτητές μου θα χρησιμοποιούσε την ιδέα μου, το σχέδιο μου. Πρόκειται πραγματικά για ένα ωραίο θέμα για διδακτορική διατριβή! Όμως όχι! Η πρότασή μου τους έβαζε σε δύσκολή θέση. Το θέμα βλέπετε δεν τους φαίνεται ακαδημαϊκά σεβάσμιο. Και την παραπάνω έννοια δεν έβλεπαν πώς να την συγκροτήσουν ως ερευνητικό αντικείμενο της επιστήμης. Υπάρχουν έτσι ένα σωρό εν δυνάμει αντικείμενα έρευνας που βρίσκονται γύρω μας, με τα οποία όμως οι ψυχολόγοι δεν ασχολούνται και δυστυχώς τα εγκαταλείπουν.
-Αρχίζει να με ενδιαφέρει. Μέχρι σήμερα ασχολήθηκα με τις διαδικασίες επίλυσης προβλημάτων. Καταλαβαίνετε… Γνωστική Ψυχολογία. Το να περάσω από την Γνωστική Ψυχολογία στη μελέτη της «μ…κιας», θα μου άνοιγε τους ορίζοντες. Θα δεχόσασταν να επιβλέψετε την διδακτορική μου εργασία πάνω στο θέμα;
-Δεν είμαι σίγουρος ότι ένα τέτοιο θέμα σας ταιριάζει… απαιτείται να πάρετε κάποιες αποστάσεις από αυτά που γνωρίζετε ως ψυχολόγος και σας απασχολούν μέχρι σήμερα. Άλλωστε, όπως θα γνωρίζετε, είμαι πια στη σύνταξη. Ο προσδόκιμος χρόνος της υπόλοιπης ζωής μου είναι περιορισμένος. Καλύτερα να επιλέξετε κάποιον νεότερο γιατί μια τέτοια έρευνα θα απαιτήσει σίγουρα πολύ χρόνο. Αλλά για πείτε μου: γιατί η ερώτηση των φοιτητών σας, σας αναστάτωσε τόσο;
-Γιατί μόλις είχα διαβάσει μια συνέντευξη του καθηγητή J.P. Changeux, όπου έλεγε ότι η νοημοσύνη δεν είναι μια επιστημονική έννοια.
-Τελικά, τι απαντήσατε στους φοιτητές σας;
-Τους έδωσα πολλές απαντήσεις. Τους είπα αρχικά ότι η νοημοσύνη είναι η ικανότητα προσαρμογής.
-Δεν προχωρήσαμε και πολύ με αυτό. Η έννοια της προσαρμογής είναι τόσο ασαφής, όσο και η έννοια της νοημοσύνης.
-Ναι. Στη συνέχεια τους πρότεινα τον ορισμό που δίνει ο Binet (5): η νοημοσύνη είναι αυτό που μετρούν τα τεστ μου.
-Τι είπαν οι φοιτητές σας;
-Γέλασαν (6).
Είναι σαφές ότι εκείνη την εποχή ακόμα οι φοιτητές της ψυχολογίας των Γαλλικών τουλάχιστον πανεπιστημίων γελούσαν με τις ταυτολογίες του τύπου «νοημοσύνη είναι αυτό που μετρούν τα τεστ νοημοσύνης». Επίσης, είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι οι τότε διδάσκοντες την ψυχολογία στα σοβαρά ευρωπαϊκά πανεπιστήμια καταλάβαιναν αμέσως ότι η έννοια της προσαρμογής, ως «κλειδί» για την ερμηνεία της ανθρώπινης νοημοσύνης, είναι απολύτως ανεπαρκής και ασαφής, αφού η ίδια η ανθρώπινη προσαρμογή στο φυσικό, ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον του ανθρώπου απαιτεί άλλα «κλειδιά», πολύ πιο πολύπλοκα για την ερμηνεία των διαδικασιών της…
Δυστυχώς, αυτό δεν εμποδίζει σήμερα, δηλαδή τρεις ή τέσσερις δεκαετίες μετά, πολλούς «ειδήμονες» να χρησιμοποιούν τις έννοιες αυτές με απίστευτη προχειρότητα και επιστημολογική αφέλεια. Επιπρόσθετα, θα σημειώναμε ότι η εργαλειακή προσέγγιση εννοιών, όπως εκείνης της νοημοσύνης (της ανάπτυξης, της μάθησης και γενικότερα του ανθρώπου ως κοινωνικού υποκειμένου), έχει επισκιάσει όλους τους σοβαρούς θεωρητικούς προβληματισμούς, συχνά σε βάρος της επιστημολογικής εγκυρότητας των συγκριτικών μελετών που ασχολούνται με το θέμα της νοημοσύνης.
Αν πράγματι η βιολογία αποτελεί μια μελέτη του «τι» είναι ο άνθρωπος, από την άποψη της νευρικής συγκρότησης και χημικής οργάνωσης του οργανισμού, η ψυχολογία δεν αυτονομείται παρά από τη στιγμή που ορίζει ως γνωστικό της αντικείμενο το «ποιος» είναι ο άνθρωπος, από την άποψη της κοινωνικοποίησης του ατόμου.
Συγκροτούνται έτσι δύο πιθανοί προσανατολισμοί της έρευνας του ίδιου αντικειμένου, δύο τουλάχιστον πεδία ανάλυσης μιας και μόνης πραγματικότητας: του ανθρώπου. Δύο δηλαδή εκδοχές της ατομικότητας και της τάσης προς την αυτονομία:
Α) Για τη βιολογία, η έννοια της ατομικότητας είναι συνυφασμένη με την ιδέα ενός οργανισμού που δεν επιδέχεται κατάτμηση χωρίς να καταστραφεί.
Β) Για την ψυχολογία, η ατομικότητα αντίθετα δεν αναπτύσσεται παρά μέσω της υπέρβασης της ατομικής υπόστασης, που πραγματοποιείται δια της οδού της κοινωνικοποίησης του υποκειμένου.
Για την ψυχολογία πράγματι, μόνο η ένταξη του ατόμου στην κοινωνία άρα, στον ιστορικά διαμορφωμένο καταμερισμό της εργασίας, της συλλογικής δράσης επί του περιβάλλοντος που τον χαρακτηρίζει, επιτρέπει στο άτομο του ανθρώπινου είδους να ενταχθεί στα κοινωνικά συστήματα οργάνωσης της ζωής, τις θέσεις και τους ρόλους που τους αντιστοιχούν και να διαφοροποιηθεί έτσι από τα άλλα άτομα του είδους. Χωρίς την κοινωνική ένταξη, τα ανθρώπινα άτομα δε θα διέφεραν περισσότερο μεταξύ τους απ’ όσο τα άτομα μιας ομάδας ομοίων πιθήκων ή ενός σμήνους πουλιών.
Η κατάσταση του κάθε ανθρώπινου υποκειμένου χαρακτηρίζεται λοιπόν από τη θέση του στο συμβολικό κόσμο, ο οποίος δομεί τόσο την συνείδηση, όσο και τις υποσυνείδητες λειτουργίες και φαντασιώσεις, μέσω των οποίων, ο άνθρωπος και μόνον αυτός, αντανακλάται και σκέφτεται τον εαυτό του όχι μόνο όπως είναι, αλλά και φαντασιακά, διαφορετικός απ’ ότι είναι στην πραγματικότητα.
Τα παραδείγματα μιας επιστημονικοφανούς προχειρολογίας στις δημόσιες συζητήσεις περί της νοημοσύνης είναι πολλά: Από πρόχειρες και εξελικτικά ατεκμηρίωτες διαγνώσεις νοητικής καθυστέρησης, μαθησιακών δυσκολιών, αυτισμού κλπ. έως τον δημόσιο λόγο μιας ψυχολογίας του κοινού νου, επικυρωμένη από απόψεις «ειδικών».
Επί παραδείγματι, πολύ συχνά φτάνουν στους ιδιώτες ψυχολόγους και στα κέντρα λογοθεραπείας και εργοθεραπείας διαγνώσεις αυτισμού, διάσπασης προσοχής, υπερκινητικότητας κλπ. από δημόσια νοσοκομεία, οι οποίες συνιστούν απλές στατικές αποτυπώσεις των συμπτωμάτων και συμπεριφορών του παιδιού κατά την στιγμή της αξιολόγησης. Αυτού του τύπου οι εκτιμήσεις δεν λαμβάνουν σχεδόν ποτέ υπόψη τους την πραγματική συνθετότητα της ψυχικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Αντίθετα, μέσα από παρόμοιες διαγνώσεις συνδηλώνονται συχνά βιολογικού τύπου ερμηνείες των δυσλειτουργιών που σχετίζονται με την γνωστική ανάπτυξη.
Ένα άλλο ενδεικτικό παράδειγμα κατάχρησης της έννοιας της νοημοσύνης στο πεδίο αυτή τη φορά του δημόσιου λόγου γύρω από ζητήματα εγκληματολογικής ψυχολογίας, είναι εκείνο του ελληνοκύπριου αξιωματικού serial killer εργαζόμενων γυναικών από τις Φιλιππίνες που συνελήφθη στην Κύπρο από την αστυνομία την άνοιξη του 2019. Το άτομο αυτό χαρακτηρίστηκε από πολλούς «ειδήμονες» ως «έξυπνος άνθρωπος, με πολυσύνθετο χαρακτήρα». Σε τι συνίσταται άραγε αυτή η «εξυπνάδα»; Προφανώς, στις πονηρές κινήσεις συγκάλυψης, δηλαδή προσαρμογής του παραπάνω «έξυπνου» δολοφόνου στα πολιτικά, πολιτισμικά και κοινωνικά δεδομένα μιας κοινωνικά άνισης κοινωνίας αμερικανοποιημένης και πολιτισμικά αποικιοκρατούμενης.
Παραπομπές
(1) Συγγραφέας του γνωστού συγγράμματος «Ο Νευρωνικός Άνθρωπος», μεταφρασμένο στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ράππα, 1984
(2) Γάλλος ψυχολόγος. Ένας από τους γνωστότερους Γάλλους συνεχιστές του έργου του H. Wallon, απασχολήθηκε ερευνητικά με ζητήματα που άπτονται του κοινωνικού οικοδομισμού, της κοινωνικής ψυχολογίας και της γνωστικής ανάπτυξης στην προοπτική του Vygotsky, της εκπαιδευτικής και της σχολικής ψυχολογίας.
(3) Για λόγους ακαδημαϊκής ευπρέπειας στην μετάφραση του τίτλου του κειμένου, αποδίδουμε ως «ηλιθιότητα» τον γαλλικό όρο «connerie». Εντούτοις, η λέξη αυτή στη συνηθισμένη μετάφρασή της στα ελληνικά, αποδίδεται ορθότερα με τη λέξη «μ…κία». Αναγκαστικά λοιπόν για να γίνει καλύτερα κατανοητός ο παρακάτω διάλογος μεταξύ του διάσημου Γάλλου ψυχολόγου Rene Zazzo και της νεαρής διδάσκουσας που ζητά τη βοήθεια του, είναι απαραίτητο σε ορισμένα σημεία του διαλόγου η λέξη «connerie» να αποδοθεί στα ελληνικά με την πραγματική της σημασία.
(4) Ο παραπάνω διάλογος έλαβε χώρα όταν ο Rene Zazzo είχε μόλις συνταξιοδοτηθεί και αποχωρήσει από την ενεργό ακαδημαϊκή και ερευνητική δράση. Προφανώς, όταν αναφέρεται στον χρόνο που του έλειπε υπονοεί ότι για να διεκπεραιώσει μια τέτοια έρευνα, αναγκαστικά πολυετή, θα έπρεπε να είχε αρχίσει πολύ νεότερος και όχι προς το τέλος της ακαδημαϊκής του καριέρας.
(5) A.Binet, Ψυχολόγος, γνωστός από τη σύνταξη του τεστ νοημοσύνης Stanford-Binet.
(6) Το παραπάνω κείμενο δόθηκε ως θέμα εργασίας και εξετάσεων στους φοιτητές ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου τον Ιούνιο του 2010 από τον υπογράφοντα (ο οποίος έκανε και την μετάφραση του αποσπάσματος από τα γαλλικά), στα πλαίσια του μαθήματος «Μοντέλα ανάλυσης της συγκρότησης των γνώσεων ΙΙ».